تسع رسائل فی الحکمة و الطبیعیات (کتاب)«تسع رسائل فی الحکمه و الطبیعیات»، مجموعه نه رساله در موضوعات گوناگون فلسفی و طبیعی، از جناب ابن سینا و به زبان عربی است. ۱ - ساختارکتابکتاب، دارای نه رساله در این موضوعات است: طبیعیات،اجرام علوی، قوا و ادراکات انسانی،حدود، اقسام علوم عقلی، اثبات نبوات، معانی حروف هجائیه، عهد و علم اخلاق. در پایان کتاب،قصه سلامان و ابسال ذکر شده است. ۲ - گزارش محتوا۲.۱ - رساله اولبرخی از مطالبی که در رساله اول مطرح شده، عبارت است از: حکمت و اقسام آن (نظری و عملی)؛ متناهی بودن ابعاد؛زمان؛ جهت؛ تقسیم اجسام طبیعی به دو قسم مرکب و بسیط (مرکب؛ یعنی جسمی که از اجسام مختلف الطبائع تشکیل یافته و بسیط؛ یعنی جسمی که از اجسام مختلف الطبائع متشکل نگردیده است)؛ آثار اجسام علوی (تاثیر خورشید و ماه از همه آشکارتر است، اما کواکب دیگر گر چه تاثیرات و افاضاتشان حق است ولی پنهان است و به آسانی قابل دست رسی نیست). [۱]
تسع رسائل في الحكمة و الطبيعيات، ابن سينا، ص۲.
۲.۲ - رساله دومبرخی از مباحث رساله دوم عبارت است از: انحصار اجسام طبیعی در دو قسم مرکب و بسیط (مرکب؛ یعنی جسمی که وجود و نوعیتش به سبب اجتماع اجسام مختلف الطبائع و الانواع در آن است، مانند حیوان و بسیط ؛ یعنی جسمی که چنین نیست بنا بر این در وهم و عقل جز به اجسام متشابه الطبائع و الانواع قابل انحلال نمی باشد، مانند آب)؛ تقلید عالم طبیعی از عالم الهی در مسائل مربوط به وضعیت مبدا اجسام؛ نظر طبیعیون در مورد مکان داشتن جسم بسیط و مختص بودنش به مکان معین؛حرکت افلاک و میل آنها؛ نسبت میان افلاک و عناصر اربعه (زمین که یکی از عناصر اربعه است، در نهایت بعد، نسبت به افلاک بوده و آتش که یکی دیگر از عناصر اربعه می باشد، در نهایت قرب است و...) ؛ وجود قوای طبیعی، گاهی دراجرام بسیط بوده و گاهی در اجرام مرکب (در اجرام بسیط، مانند اینکه سوزندگی از شئون طبیعت ناریه می باشد و در اجرام مرکب، مانند اینکه سقمونیا برای درمان اسهال صفراوی مناسب است و...) ؛ افاضاتی که از کواکب ثابته به زمین می رسد. [۲]
تسع رسائل في الحكمة و الطبيعيات، ابن سينا، ص۳۹.
۲.۳ - رساله سومپاره ای از مطالب مطرح شده در رساله سوم عبارت است از: انقسام انسان به دو بعد سر و علن (جسم محسوس انسان با اعضا و جوارحش که حس بر ظاهر آن وقوف دارد و علم تشریح بر باطنش، علن انسان هستند و قوای روح انسان نیز سر انسان را تشکیل می دهند)؛ انقسام قوای روح انسان به دو قسم موکل بالعمل (عمل سه گونه است: نشئی، انسانی و حیوانی و ادراک دو گونه می باشد: حیوانی و انسانی)؛ توضیح در مورد روح انسانی و چگونگی ارتسام صور معقولات در آن؛ روح قدسی و ویژگی‌های آن؛ توضیح در باره لوح و قلم و کتابت (لوح و قلم هر کدام ملکی است روحانی و کتابت در واقع تصور حقایق می باشد). [۳]
تسع رسائل في الحكمة و الطبيعيات، ابن سينا، ص۶۰.
۲.۴ - رساله چهارمرساله چهارم درباره حدود و تعاریف علوم عقلی است. ۲.۵ - رساله پنجمبرخی از مطالب رساله پنجم عبارت است از: ماهیت حکمت؛ تقسیم حکمت به عملی و نظری؛ تقسیم حکمت نظری به سه قسم علم اسفل یا علم طبیعی و علم اوسط یا علم ریاضی و علم اعلی یا علم الهی؛ تقسیم حکمت عملی به سه قسم تدبیر نفس یا علم اخلاق، تدبیر منزل و تدبیر مدن؛ تقسیم حکمت طبیعی به دو قسم اصلی (۱. شناخت امور عامه. ۲. امور عالم و آسمان‌ها. ۳. بحت از حال کون و فساد و تولید و نشو. ۴. بیان احوال عناصر اربعه. ۵. شناخت حال کائنات. ۶. معرفت حال کائنات نباتی. ۷. معرفت حال کائنات حیوانی. ۸. معرفت نفس) و فرعی (طب، احکام نجوم، علم الفراسه، علم التعبیر، علم الطلسمات، نیرنجیات، و علم کیمیا)؛ اقسام اصلی حکمت ریاضی (علم عدد، علم هندسه، علم هیئت و علم موسیقی)؛ اقسام فرعی حکمت ریاضی (جبر و مقابله و جمع و تفریق، علم مساحت و عمل حیل متحرکه و عمل جر اثقال و علم اوزان و موازین و علم آلات جزئیه و علم مناظر و مرایا و علم نقل المیاه و...) ؛ اقسام اصلی علم الهی (معرفت معانی عامه برای موجودات، بررسی اصول و مبادی، تامل در اثبات خدا و وحدانیت او و...) ؛ فروع علم الهی (شناخت کیفیت نزول وحی و جواهر روحانی و علم معاد و شناخت چگونگی حالات اشقیا و سعدا در عالم آخرت)؛ اقسام نه گانه حکمت منطقی (۱. تبیین احکام الفاظ و معانی. ۲. بیان تعداد معانی مفرده. ۳. تبیین ترکیب معانی مفرده با سلب و ایجاب. ۴. تبیین ترکیب قضایا برای به دست آوردن قیاس. ۵. بیان شرایط قیاس. ۶. تعریف]] قیاسات نافعه. ۷. تعریف مغالطات. ۸. تعریف مقیاس‌های خطابیه بلاغیه نافعه. ۹. شعر و چگونگی آن.) [۴]
تسع رسائل في الحكمة و الطبيعيات، ابن سينا، ص۱۰۴.
۲.۶ - رساله ششماین رساله، در اثبات نبوات و تاویل رموز و... می باشد. شیخ الرئیس، در این رساله، ابتدا مریی و نامریی را در مورد موجودات توضیح می دهد و برای آن دو مثال‌هایی ذکر می کند، بعد در رابطه با نفس ناطقه که وجه تمایز انسان با سایر موجودات است، مطالبی را ذکر می نماید و می گوید: این نفس در انسان‌های مختلف، از نظر مراتب متفاوت است که این تفاوت در قوه قبول آنها ظهور و بروز دارد؛ یعنی آنهایی که قوی ترند مقبولاتشان نیز از درجه بالاتری برخوردار است، اما نفوس ضعیفه و پایین تر مقبولات ضعیف تری نیز دارند و در این ترتیب،نبی جایگاه ویژه ای داشته و قوه قبولش از بقیه موجودات قوی تر و بالاتر است؛ به گونه‌ای که می‌تواند وحی را بپذیرد. ابن سینا، اشاره ای نیز به ماهیت وحی و ملک دارد و در ادامه در مورد نبوت حضرت خاتم الانبیا، محمد مصطفی صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم ، می گوید: بر هر عاقلی، هنگام مقایسه نبوت آن حضرت با سایر انبیا، ثابت می گردد که ویژگی خاصی در نبوت آن حضرت بوده است. در باره احاطه نبی مکرم بر علوم و حکمت‌های گوناگون، مطالبی را بیان می کند و برای توضیح بیشتر، اقدام به تفسیر آیه نور می نماید «اللـه نور السماوات والار ض مثل نور ه کمشکاة فیها مصباح المصباح فی زجاجة الزجاجة کانها کوکب در ی یوقد من شجر ة مبار کة زیتونة لا شر قیة ولا غر بیة یکاد زیتها یضیء ولو لم تمسسه نار نور علی نور یهدی اللـه لنور ه من یشاء ویضر ب اللـه الامثال للناس واللـه بکل شیء علیم» و هر یک از نور و مشکات و زجاجه و شجره مبارکه و مغرب و مشرق را تاویل به مسائل علمی، مانند عقل هیولانی و نفس ناطقه و... می کند. مطالب دیگر این رساله عبارتند از: توضیح سماوات سبعه و عرش و فلک، ثواب و عقاب، تقسیم عوالم به عالم حسی و عالم خیالی و عالم عقلی و معنی هر یک از آنها، تفسیر ملائکه به قوای لطیفه غیر محسوسه، ابواب هشت گانه بهشت و ابواب هفت گانه جهنم. [۶]
تسع رسائل في الحكمة و الطبيعيات، ابن سينا، ص۱۲۰.
۲.۷ - رساله هفتمابن سینا، در این رساله که النیروزیه نام دارد، می‌گوید: حروف هجائیه‌ای که در سرآغاز بعضی از سوره های قرآنی آمده اند، دارای فواید بسیاری هستند. این رساله در سه بخش تنظیم گردیده است که عبارتند از: ۱. ترتیب موجودات و بیان خاصیت هر یک از مراتب آنها. ۲. بیان چگونگی دلالت هر یک از حروف بر آن مراتب. ۳. غرض. در بخش اول به مبدعیت واجب الوجود پرداخته و ذات واجبی را تبیین می کند و آن را وجود محض،حق محض،خیر محض،علم محض،قدرت محض، و حیات محض معرفی می نماید و اولین پدیده واجب را عالم عقل می داند، سپس عالم عقل را معرفی کرده و به عالم نفس می رسد و بعد از تبیین آن، عالم طبیعیات را تشریح می کند. در فصل دوم، کیفیت دلالت حروف را بر آن مراتب به صورت‌های گوناگون مورد بررسی قرار می‌دهد و در فصل سوم، نتیجه مباحث را تا این جا بیان می‌کند که در واقع غرض این رساله نیز می باشد. ابن سینا در مورد حروف مقطع های مانند الم، می گوید: آنچه به واسطه این حروف بر آن دلالت شده است، عبارت است از: قسم به اول ذی الامر و الخلق. در مورد مدلول علیه سایر حروف مقطعه نیز به همین ترتیب سخن می گوید. [۷]
تسع رسائل في الحكمة و الطبيعيات، ابن سينا، ص۱۳۴.
۲.۸ - رساله هشتمهشتمین رساله، در باره عهد است. مؤلف، در این رساله حالات نفس را که در اثر ریاضت حاصل می‌شود، نام می‌برد و حدود و ثغور هر یک را همراه با حالت مقابل آن تبیین می‌نماید؛ حالاتی همچون کتمان سر،علم، بیان،فطانت حس، اصالت رای، حزم، صدق، وفاءرحمت، حیاءعزم، همت حسن عهد،تواضع، عفت و... [۸]
تسع رسائل في الحكمة و الطبيعيات، ابن سينا، ص۱۴۲.
۲.۹ - رساله نهمنهمین رساله در علم اخلاق است. مؤلف، می‌گوید: هر انسان طالب کمالی باید نفس خود را تکمیل کند، هم به لحاظ نظری که با علوم حاصل می‌گردد و هم به لحاظ عملی که با فضایلی که اصول آنها عفت، حکمت، عدالت و شجاعت و اجتناب از رذایل است، حاصل می‌شود. در مرحله بعدی هر یک از این اصول فضایل را تبیین کرده و حالت مقابل آن را بیان می‌کند هم چنین تعدادی از فضایل، نام برده می‌شوند و تبیین می‌گردند که هر یک در زیر مجموعه کدام قوه قرار می‌گیرند؛ به این ترتیب که سخاء، قناعت، به قوه شهوانی مربوطند و صبر، حلم، کرم، عفو، صفح، تجاوز، کتمان سر مربوط به قوه غضبیه می‌باشند و... در پایان کتاب، قصه سلامان و ابسال آورده شده است که قصه ای یونانی و قدیمی است که به عربی ترجمه گردیده است. مؤلف سلامان را به نفس انسان و ابسال را به درجه انسان در عرفان تعبیر کرده است. [۹]
تسع رسائل في الحكمة و الطبيعيات، ابن سينا، ص۱۵۲.
۳ - پانویس
۴ - منبعنرم افزار حکیم بوعلی سینا، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی. |